Sürçaysan, yani Sürmene Çay Sanayi Fabrikası, 1986 yılında kurulmuş, o tarihlerde özel sektör fabrikaları arasında ilk beş sırada yer almış.

Şimdi ise Karadeniz’deki birçok özel sektör fabrikası gibi yaşam mücadelesi veriyor. Sürçaysan’ın sahibi Murat Üstün ile kuru çay üreticilerinin sorunlarını ve çözüm yollarını konuştuk.

Çay üreticisinin sorunları nelerdir?

“Biz Karadeniz insanı olarak üretimde yenilikler değil tüketimde yenilikler yapmaya çalışıyoruz. Örneğin bizde bir makas icat edilmiştir ve çok kötü bir icattır. Makasla keserken çayın en kalın çöpünü de içine doldurmuş oluyoruz. Oysa eliyle toplasa ürünler daha güzel ve kaliteli olur. Dolayısıyla içtiğimiz çay da daha kaliteli olur.

Çin bununla mücadele ediyor ve çayı elle toplamayı yaygınlaştırıyor. Oysa biz bunları bıraktık. Çayımızın kalitesi değil, satışı önemli bizim için.

Nasıl olur da poşet çayı daha fazla tükettiririz diye düşünüyoruz. Çünkü poşet çaydan daha fazla para kazanıyoruz.

Satış trafiğimiz bu şekilde devam ederse, 20 yıl sonra çayı demlemeyecek, kupalarda poşet çay içeceğiz. Çay kültürümüzü kaybedeceğiz.”

Karadeniz’deki asıl sorun çay kültürünün kaybedilmesi mi?

“Karadeniz’deki asıl sorun rekolte düşüşü. Eskisi gibi yağmur yağmadığı için rekolte sürekli düşüyor. Bu yıl 30 Mart yerel seçimlerdine Karadeniz’in tamamına kar yağdı ve çayı mahvetti. Birtakım çaylıkların yarısı yandı, yani çay azaldı.

Çaykur biraz daha pahalı çay alarak üreticiyi kurtarmaya çalıştı. Çaykur çaya 1.5 lira fiyat verdi. Biz özel fabrikalar da ortalama ‘1.1 liraya alıyoruz’ dedik.

Şimdi şöyle bir hesap yapalım. Beş kilo yaş çaydan ortalama 900 gram kuru çay elde edilir. Yani çayın bize geliş maliyeti ortalama 6 lira. Dolayısıyla işçiliği ve lojistiği de eklersen, standart çayın bize maliyeti 9 lira. Şimdi piyasaya çıksak bırakın 9 lirayı 8.5 liraya bin ton çay karşımıza çıkar. Bunun karşımıza çıkma sebebi, ülkeye kaçak çay giriyor ve Türk çayıyla karıştırılıp satılıyor. Çay yurtdışında bizden çok daha ucuz olduğu için, Rusya’dan veya diğer ülkelerden çok kolay getirilebiliyor.”  

Özel sektör ürettiği çayı nereye satıyor?

“Burada çay üreticisinden çayı alıyoruz. Çay üreticisinin problemi nedir? Çaykur’a çay satmak için kotaları var. Kotasını doldurduktan sonra elindeki çayı bize yani özel sektöre satmak zorunda. Ancak biz Çaykur’un verdiği fiyattan değil daha ucuza alırız. Üretici de bize satmak zorundadır. Çünkü başka yapacak bir şeyleri yok.

Bizde çay toplam dört kere hasat edilir. Üretici ilk hasat olan mayısta çayını satmak ister. Dolayısıyla kotadan arta kalan çayı bize getirir. Kabadayı biz oluruz. Kapıda dizilirler. İkinci hasatla birlikte çayın kalitesi düşer. Üretim de kilogram bazında düşer. Böylece biz ihtiyacımız olduğu için adamların ayağına gideriz. Kamyon gönderip çay almaya çalışırız. Bu dört hasat sonuna kadar gider.

Bu hikaye beş yıl önce böyleydi. Ancak beş yıldır tamamen değişti. Biz özel sektör olarak son beş yıldır mal ettiğimiz fiyata çayı satamıyoruz. Çünkü ulusal marketler bizden çay almıyor. TV’den reklamını gördüğü markaların çayını alıyor.

Oysa Türkiye’de üretilen bütün çaylar aynıdır. Aynı çay yaprak olarak üretiliyor ve fabrikalardan aynı çay çıkıyor. Hiçbir değişiklik yok. Fabrikaların çalışma prensibi bile aynı. Kalitesi de aynı. Sadece psikolojik etki farklı. Yani imajı haricinde çayın hiçbir farkı yok. Bilmeden tatsa çayı 1000 kişiden bir kişi ayırabilir. O da şekersiz içiyorsa.

Biz Sürçaysan olarak farklı taktikler geliştirmeye çalışıyoruz. Aradaki toptancıları falan kaldırıp tamamen internetten satışa geçtik. Ya başaracağız ya da bu işi bırakacağız. İlerleyen yıllarda Türkiye’nin büyük illerinde mağaza açmayı da düşünüyoruz.

Bizim çayımızla Çaykur’un çayı arasında hiçbir fark yok. Çünkü çayın geldiği yer de, fabrikada üretim şekli de aynı.”

Ulusalar marketler sizden çayı neden almıyor ?

“Ulusal marketlerin bizden çay almamasının tek nedeni fiyat. Üzerine yeteri kadar kâr koyamıyor. Örneğin Kipa’nın kendi çayını biz üretiyoruz. Birkaç güne kadar başka marketlerle de görüşeceğiz.  Fiyat tutarsa onlarla anlaşacağız. Onlara maliyetin altında satış yapamayacağımız için fiyatta anlaşırsak satacağız. Oysa Çaykur’un böyle bir problemi yok.”

Sorunun çözümü için ne yapılmalı?

“Çaykur’un piyasayı düzenlemesi lazım. Ben Çaykur’un kâr ettiğine inanmıyorum.

Üreticinin çayı çok kalitesiz. 5-10 yıla kadar da ömrünü tamamlıyor. Çay bahçelerinin yenilenmesi lazım. Lipton’un bununla ilgili bir girişimi var. Kaliteyi artırmaya çalışıyor.

Çaykur’un sadece çay alarak değil, gübre ve eğitim desteği vererek üreticinin daha kaliteli çay üretmesini sağlaması gerekiyor. Fiyatı da standart belirlerse çay piyasası düzelir. Çaykur normal çayının kilosunu 15 liraya satarken, ben en kaliteli çayımın kilosunu 10 liraya satamıyorum. Dolayısıyla üreticiden Çaykur çayın kilosunu 1.5 liraya alabilir. Ama ben o fiyata alamam.

Çaykur özelleşirse daha da kötü olur. Çaykur kotayı kaldırırsa zaten burada küçük üreticilerin yaşama şansı kalmaz.

Çaykur sistemin güvencesi. Kota koyması bizim çay alabilmemizi sağlıyor. Sistemi iyi idare ediyor. Çaykur’a sattığı için üretici çay üretmekten vazgeçmiyor. Kalan çayı da bize veriyor. Çaykur olmazsa sistem değişir. Yani Çaykur’un özelleştirilmesini istemiyorum.”

Çayın Karadeniz için anlamı nedir?

“Çay Karadeniz’e Allah’ın bir lütfu. Bakımı en kolay ürün. Yılda bir kez gübre atıyorsun. Başka bir bakıma gerek yok. Sulamaya gerek yok. Gündelikçi tutup çayını toplatır ve satarsın, o para seni 12 ay idare eder. Tıpkı fındık gibi. Oysa başka bölgelerde 12 ay ürün almak için uğraşıyorlar.”

Özel sektör ihracatı neden düşünmüyor?

“Bizim gibi firmaların ihracat yapabilmesi ise söz konusu değil. Çünkü çay yurtdışında çok daha ucuz. Çaykur bile Türklerin yaşadığı Almanya gibi ülkelere ihracata yeni yeni başladı.”