Selda Uygun
Ortaçağ’da Tao-Klardjeti Bölgesi olarak adlandırılan ve günümüzde Artvin, Ardahan ve Erzurum illerini kapsayan coğrafyada kurulmuş olan bu sekiz Gürcü Kilisesi, bölgenin tarihine ışık tutması bakımından önemli bir yere sahiptir. Anadolunun kültür envanterine kayıtlı olan yapıların mevcut durumları, diğer tarihi eserlerimiz gibi ilgiye muhtaçtır. Ortaçağın derinliklerinden gelen bu manastır kiliseleri, barındırdıkları kültürel birikimle yaşanmışlığın izlerini de üzerlerinde taşırlar. Elbette bu bölgedeki Gürcü Kiliselerinin sayısı sekizden fazladır ama bugün biz sizler için seçtiğimiz sekiz manastır kilisesini kısa tanıtım yazılarıyla derledik. Umuyoruz ki rotanızın içerisine eşsiz güzellikte olan yapıları da eklersiniz.
1 – İşhan Manastırı Kilisesi
Artvin ili Yusufeli ilçesinin İşhan köyünde bulunan kilise, bölgedeki Gürcü yapılarından birisidir. Rahip Saba tarafından ilk yapım aşamasında sekizinci yüzyıl sonu – dokuzuncu yüzyıl başında inşa edildiği ve geçirdiği çeşitli onarım/eklemelerle günümüzdeki haline ulaştığı düşünülmektedir. Tao-Klardjeti Bölgesindeki beş piskoposluk merkezinden biri olan yapı, dört serbest destekli serbest haç planlıdır. Bir katedral olan yapının bölgedeki önemi yadsınamayacak boyuttadır.
2 – Hahuli Manastırı Kilisesi
Meryem’e adanan kilise, günümüzde Erzurum İli, Uzundere İlçesi Çamlıyamaç Köyündedir. Dönem kaynaklarına göre kilise, Gürcü Kralı Kuropolat David tarafından onuncu yüzyılın ortalarında inşa ettirilmiştir. Kilise, yedi kez onarım/yenileme geçirdikten sonra kubbeli, iki serbest destekli, haç planlı olarak günümüze gelmiştir. Hahuli Manastırı Kilisesi onuncu yüzyıldan itibaren seçkin din adamlarının yetiştirildiği, el sanatları üretiminin yapıldığı, elyazma eserlerin yazılarak çoğaltıldığı bir merkez konumundadır. Bu kilisede 1556 yılında kopyalanan bir elyazması sayesinde yapının 16. Yüzyıla kadar işlevsel olarak varlığını sürdüğü anlaşılır.
3 – Handzta (Porta) Manastırı Kilisesi
Artvin İli merkez köylerden Pırnallı Köyünde bulunan manastır kilisesi kapalı haç planlıdır. Dokuzuncu yüzyılın başlarında inşa edilen yapının daha sonraki dönemlerde onarım/yenileme geçirdiği bilinmektedir. Bölgede yazıldığı bilinen “Rahip Grigol Handzta’nın Yaşamı” isimli elyazma eserde bahsedilen ve rahibin adıyla kurulmuş olan bu yapının muazzam kubbesi çevrede yürütülen yol yapım çalışmaları sırasında yakın zamanda yıkılmıştır. Çevresinde inşa edilen yapılarla beraber manastır komplesinin içerisinde yer alan kilisenin bir de çan kulesi vardır.
4 – Yeni Rabat Manastırı Kilisesi
Ardanuç İlçesi, Bulanık Köyünde yer alan kilise, onuncu yüzyılın ikinci yarısında inşa edilmiş olsa da daha sonraki yıllarda diğer Gürcü Kiliseleri gibi onarım/ yenileme evresinden geçmiştir. Orijinal Gürcüce adı bilinmeyen yapı oldukça bezeli cephe ve kubbe düzenlemesine sahiptir. Yarı-serbest haç planlı olan kilisenin batı cephesinde Ermeniler zamanındaki kullanımından kalan bir yazıtı bulunmaktadır.
5 – Dolishan Manastırı Kilisesi
Artvin Merkez köylerinden Hamamlı köyünde bulunan Dolishan Manastırı Kilisesi Gürcü Kralı Bagrat tarafından onuncu yüzyılın ilk yarısında inşa ettirilmiştir. Kral I.Sumbat tarafından onartılan kilise kapalı haç planlıdır. Yapı, güney cephesindeki bezemeler, kubbe kasnağındaki bani portresi, apsis duvarında yer alan duvar resimleriyle Gürcü Mimarisinde önemli bir yere sahiptir.
6 – Tbeti Manastırı Kilisesi
Şavşat İlçesi, Cevizli (Tibet) Köyünde yer alan ve Meryem’e adanan kilise, Gürcü Kralı Aşot Kuhi tarafından inşa ettirilmiştir. Farklı dönemlerde onarım/yenileme geçiren yapı günümüzde dört serbest destekli, kubbeli, serbest haç planlıdır. Bölgenin beş katedralinden birisi olan yapı on yedinci yüzyıla kadar etkinliğini korumuş ve birçok elyazma eserin kopyalandığı bir eğitim merkezi olarak da tarih sahnesinde yerini almıştır.
7 – Parhal (Barhal) Manastırı Kilisesi
Artvin İli, Yusufeli İlçesinde yer alan kilise 961-973 yılları arasında Gürcü Kralı David tarafından inşa ettirilmiştir. Vaftizci Yahya’ya adanan kilise üç nefli bazilikal planlıdır. Cephelerinde özenli bir işçilik uygulanan yapının batı cephesinde bir aslan kabartması vardır. Kilisenin 1495-1507 yıllarında onarım geçirdiği orta nefin güney duvarındaki yazıttan anlaşılmakta, on yedinci yüzyıla kadar varlığını sürdürdüğü bilinmektedir.
8 – Dört Kilise
Artvin İli, Yusufeli ilçesi Tekkale mevkiinde bulunan kilisenin üç nefli, bazilikal planlı olduğu bilinir. 1031 tarihinde yazılmış bir elyazma esere göre Gürcü Kralı David döneminde inşa ettirilen Dört Kilisenin orijinal Gürcüce ismi bilinmemektedir. Yapının cephe düzenlemeleri oldukça zengindir. Elli dört pencereyle dışa açılabilen kilisenin apsisi 1036 yılında duvar resimleriyle bezenmiştir.